Breathless - 60 năm thách thức quy tắc kể chuyện trong phim

Breathless của Jean-Luc Godard được thực hiện như một sự nổi loạn với phong cách làm phim truyền thống, không có kịch bản hoàn chỉnh, sử dụng phong cách quay của phim tài liệu và để diễn viên ứng biến trong các cảnh.

Năm 1946, Mỹ và Pháp ký thỏa thuận Blum-Bynes, trong đó Mỹ đồng ý xóa món nợ kinh tế của Pháp, ngược lại Pháp sẽ mở cửa cho các sản phẩm văn hóa từ Mỹ, đặc biệt là phim ảnh. Kết quả của thỏa thuận Blum-Byrnes là thị trường Pháp bị nền phim ảnh và văn hóa Mỹ chi phối.

Trong bối cảnh này, các nhà phê bình của tạp chí điện ảnh Pháp Cahiers du Cinéma (ra đời năm 1951) bắt đầu chỉ trích điện ảnh Pháp thời đó vì đi theo các quy ước Hollywood thiết lập ra thay vì tìm tòi đổi mới và thử nghiệm. Những nhà phê bình cùng chí hướng như Francois Truffaut, Jean-Luc Godard và Claude Chabrol đã bắt đầu tự làm phim, thách thức những quy ước của Hollywood truyền thống. Họ được cho là những người đầu tiên sáng lập nên phong cách Làn sóng mới cho điện ảnh Pháp.

Breathless (1960), bộ phim đầu tay của Jean-Luc Godard, với câu chuyện do Francois Truffaut viết, ra đời trong hoàn cảnh như vậy. Bộ phim theo chân tên tội phạm Michel Poiccard (Paul Belmondo). Anh ta đánh cắp một chiếc xe và tìm thấy khẩu một khẩu súng lục bên trong. Khi bị một cảnh sát bắt giữ, anh ta không ngần ngại bắn chết người sĩ quan. Phần còn lại của bộ phim xoay quanh việc Michel tìm cách trốn lệnh bắt giữ, và mối tình của anh với cô gái Patricia Franchini (Jean Seberg) làm việc cho tờ báo Mỹ New York Herald Tribune.

Trong Breathless, cốt truyện chính không đóng vai trò lớn nhất, mà là nền tảng để Godard phá bỏ những cách làm phim thông thường. Breathless pha trộn phong cách tài liệu theo chân cuộc sống thường ngày, sử dụng máy quay cầm tay và quay ngay trên đường phố. Người dân thường cũng là một phần trong phim, khi họ đi ngang qua hoặc thậm chí nhìn thẳng vào máy quay. Những điều này mang đến cảm giác các sự kiện diễn ra như đời thường trước mắt khán giả, theo trang Slate. New Yorker cũng thuật lại đạo diễn Godard cũng chỉ phác thảo câu chuyện mà không có kịch bản. Ông thường viết đoạn hội thoại vào đêm trước buổi quay hoặc thậm chí là buổi sáng trước khi quay. Các diễn viên vì thế diễn theo phong cách ứng biến với những lời thoại tự nhiên. Trong một cảnh, phim để nam diễn viên Belmondo nhìn vào máy quay nói chuyện với khán giả, phá vỡ bức tường thứ tư.

Thường được nói đến là phong cách biên tập đột ngột (jump-cut) của bộ phim. Bộ phim thường xuyên nhảy về phía trước vài phút hoặc vài giây, cắt hay chuyển từ trung cảnh sang cận cảnh một cách đột ngột. Trong cảnh Poiccard bắn sĩ quan cảnh sát, khán giả không được nhìn từ đằng xa để thấy rõ tình tiết, mà chỉ được biết điều này khi phim cắt từ cận cảnh khẩu súng bóp cò sang cảnh sĩ quan ngã xuống. Tương tự, đạo diễn cắt từ cảnh tán tỉnh giữa Michel và Patricia đến cận cảnh đôi môi họ chạm nhau, đột nhiên xóa bỏ không gian giữa họ. Theo trang Film Companion, kỹ thuật này được áp dụng vì Godard phải lược bớt thời lượng của phim để giảm chi phí. Nhưng sức ảnh hưởng của nó vẫn còn được thấy trên các nền tảng video hiện đại như YouTube, TikTok và Vine, với sự thay đổi đột ngột trong cảnh để tạo hiệu ứng.

Trang Slate chỉ ra Breathless mang nhiều dấu ấn từ Hollywood. Cốt truyện phim xoay quanh một tên tội phạm bị cảnh sát săn đuổi, gợi lại dòng phim gangster thời 30 và 40. Nhân vật Poiccard thần tượng tài tử Mỹ Humphrey Bogart, không những ăn mặc giống nam diễn viên mà còn liên tục làm điệu bộ xoa ngón tay quanh môi giống ông. Sự chi phối của văn hóa Mỹ cũng được thể hiện qua phim ảnh cao bồi chiếu ở rạp, tạp chí ở sạp báo, tới những xe hơi hàng hiệu Cadillac và Ford khiến Poiccard thích thú. Poiccard cũng phải lòng Patricia là một cô gái Mỹ giữa lòng Paris.

Trong suốt bộ phim, hai nhân vật chính nhiều lần nhìn vào gương và vào mắt nhau thật lâu như để tìm kiếm hình ảnh phản chiếu của họ. Breathless cũng có cảm giác là một tấm gương phản chiếu cho phim ảnh Hollywood, nhưng là một tấm gương rạn nứt và không tương xứng bởi lối kể truyện phá cách. Thay vì đề cao sức ảnh hưởng của Hollywood, Breathless đặt câu hỏi về danh tính của điện ảnh Pháp dưới sự chi phối của văn hóa Mỹ, trang Nerdwriter nhận xét.

Dù vậy, chính sự phá cách của Godard cũng như Làn sóng mới đã quay lại ảnh hưởng lên các đạo diễn Mỹ sau này. Các nhà làm phim như Steven Spielberg, Darren Aronofsky và Paul Greengrass đã tìm cách tạo ra cảm giác phim tài liệu kể cả trong những dự án quy mô như Saving Private Ryan, Black Swan và United 93. Đạo diễn Scorsese đã tái hiện kỹ thuật biên tập đột ngột cho đoạn mở đầu của phim Mean Streets. Đạo diễn Quentin Tarantino nói Jean-Luc Godard đã có ảnh hưởng nhiều với phong cách làm phim pha trộn thể loại của ông. “Godard đã chỉ cho tôi niềm vui và sự tự do của việc phá vỡ quy tắc và ‘phá phách’ phương tiện điện ảnh,” đạo diễn chia sẻ. Sự bạo dạn chống lại truyền thống của các hãng phim lớn đã có ảnh hưởng nhiều lên dòng phim độc lập sau này của Mỹ, trong đó có các tác phẩm kinh điển như Bonnie and Clyde, Easy Rider và Reservoir Dogs.

Viết về Breathless, nhà phê bình của tờ New York Times A.O. Scott nói rằng nó vừa là "một tác phẩm nghệ thuật đại chúng vừa là một tác phẩm nghệ thuật táo bạo". Roger Ebert đã đưa phim vào danh sách "Những bộ phim vĩ đại" của ông vào năm 2003, viết rằng "Không có bộ phim đầu tay nào có sức ảnh hưởng lớn như vậy kể từ Citizen Kane năm 1942". Bộ phim hiện có điểm IMDb 7,9/10, và được chấm 97% trên Rotten Tomatoes, được chứng nhận “Fresh”, với điểm trung bình là 8,71/10.

Jean-Luc Godard từng nói: “Để làm phim chỉ cần một cô gái và một khẩu súng.” Phong cách làm phim ngẫu hứng nhưng thách thức quy tắc của ông không những mở đường cho nền điện ảnh độc lập, mà còn thay đổi hướng đi của điện ảnh, thay vì đi theo kỳ vọng của người xem, thành đi theo bất cứ điều gì nó hướng tới.

Bài được đăng trên VnExpress ngày 21/07/2020.