Ennio Morricone - Người thay đổi âm nhạc trong điện ảnh

Khi nhà soạn nhạc Ennio Morricone mất ở tuổi 91 ngày 6/7, thủ tướng Ý Giuseppe Conte viết: “Âm nhạc của ông khiến chúng ta mơ mộng, cảm xúc, suy tư, những nốt nhạc ấy sẽ không bao giờ bị xóa nhòa trong lịch sử âm nhạc và điện ảnh,” Conte viết. Buổi lễ trao giải điện ảnh Nastro d'Argento tối 6/7 (7/7 giờ Việt Nam) đã được thông báo sẽ dành để vinh danh ông. Nam diễn viên Robert Benigni đã dành tặng giải thưởng của mình cho Ennio Morricone, cảm ơn nhà soạn nhạc đã “khiến nước Ý ngân vang trên thế giới.”

Trong giới phim ngoài Italy, đạo diễn Edgar Wright là một trong những người đầu tiên tri ân Ennio Morricone trên Twitter: “Ông ấy có thể biến một bộ phim trung bình thành một bộ phim phải xem, một bộ phim hay thành phim nghệ thuật và một bộ phim tuyệt vời thành huyền thoại. Âm nhạc của ông chưa từng rời dàn loa của tôi.” Những lời chia sẻ tri ân nhà soạn nhạc người Ý tiếp tục đến từ những nghệ sỹ khác như Antonio Banderas, nhà soạn nhạc Daniel Pemberton và ca sỹ Chance the Rapper, cho thấy sức ảnh hưởng lan rộng của nhà soạn nhạc đã không ngừng sáng tác từ năm 1946.

Đối với những người đam mê điện ảnh, Morricone là một cái tên danh giá không kém những đạo diễn hay diễn viên hàng đầu. Ông đã hợp tác với rất nhiều đạo diễn gạo cội, trong đó phải kể đến Bernardo Bertolucci, Pier Paolo Pasolini, Terrence Malick, Brian De Palma, Mike Nichols, John Carpenter, Quentin Tarantino. Những bộ phim nổi tiếng từng được ông soạn nhạc có Once Upon a Time in the West (1968), The Untouchables (1987), Cinema Paradiso (1988), The Hateful Eight (2015).

Nhưng tác phẩm khiến ông nổi tiếng thế giới, và được khán giả điện ảnh biết đến nhiều nhất, là những bản nhạc ông sáng tác cho dòng phim Spaghetti Westerns (phim cao bồi do người Ý sản xuất) trong thập niên 1960.

Vốn từng là bạn học của nhà soạn nhạc, đạo diễn Sergio Leone đã nhờ Morricone viết nhạc cho bộ phim A Fistful of Dollars, phần đầu trong bộ ba phim Dollars với tài tử Clint Eastwood đóng chính. Thay vào tiếng guitar truyền thống như các phim cao bồi xưa, Morricone đã kết hợp nhiều nhạc cụ gió như ocarina và đàn hạc của người Do Thái, xen với tiếng guitar điện tử cùng với những âm thanh thật như tiếng huýt sáo và giọng nói của con người. BBC nhận xét sự kết hợp của những âm thanh lạ đó nhấn mạnh sự trống rỗng của cảnh quan xung quanh và những thực tế tàn bạo được miêu tả trong phim.

Ennio Morricone kể lại với The Guardian, sau khi ấn tượng với phong cách mới này, đạo diễn Sergio Leone đã yêu cầu ông tiếp tục sử dụng nó trong các phim sau, For a Few Dollars More và The Good, the Bad and the Ugly. Đạo diễn cũng nhiều khi không cắt cảnh để đoạn nhạc có thể chạy tới hết. Điều này đã góp phần tạo nên nhịp phim chậm đặc trưng cho các phim cao bồi của Leone, New York Times chỉ ra.

Bài nhạc chủ đề cho The Good, the Bad and the Ugly năm 1966 của Morricone với tiếng chó sói, tiếng trống dồn dập, tiếng guitar điện với giọng ca của ca sỹ Edda Dell'Orso, nhanh chóng trở thành một bản nhạc ăn khách trên toàn thế giới, đạt vị trí số một ở Anh năm 1968. Nhà phê bình của tờ The New York Times Jon Parele đã viết: “Trong các bộ phim Spaghetti Westerns của Leone, âm nhạc của Morricone không hề chịu làm nền. Nó đôi khi là một âm mưu, đôi khi là một lời chỉ trích, với những giai điệu sống động hiện lên rõ không kém khuôn mặt của các diễn viên.”

Mặc dù nổi tiếng với các bản nhạc cho dòng phim Spaghetti Western, Morricone lại ghét thuật ngữ này, theo tờ Independent. Ông không muốn mọi người chỉ nhớ tới các tác phẩm của mình ở dòng phim Viễn Tây, nói đó chỉ là một phần trăm trong tổng số các tác phẩm ông sáng tác cho màn ảnh. Ông làm việc với nhiều thể loại phim và những sáng tác của ông cũng biến hóa đầy đa dạng.

Theo Independent, tài năng ở Morricone nằm ở khả năng viết nên những bản nhạc giúp soi sáng bộ phim ở một góc kỳ lạ. Ví dụ như trong Once Upon a Time in America (1984), Morricone khéo léo nối từ điệu nhạc pha âm hưởng kèn saxophone sang tiếng guitar đệm bài Yesterday của The Beatles, báo hiệu sự chuyển dịch thời gian đầy tinh tế. Cảnh quay và cách chuyển nhạc này đã gây ấn tượng mạnh với nhà soạn nhạc Hans Zimmer – người tuyên bố trên Gramophone Morricone và Leone đã khiến ông quyết định theo nghề soạn nhạc phim.

Trong bộ phim Days of Heaven (1978), tiếng nhạc du dương tô đậm tình yêu tay ba trong bộ phim. Bản nhạc mang lại cho Ennio Morricone đề cử Oscar đầu tiên. Với The Mission (1986) lấy bối cảnh rừng nhiệt đới ở Brazil, ông sử dụng tiếng kèn dân tộc của người bản địa cùng với nhạc cụ châu Âu để làm rõ xung đột giữa hai nền văn hóa. Nhà soạn nhạc dùng tiếng trống đều đặn với xen những nốt piano kịch tính trong The Untouchables (1987) để đẩy cao cuộc đụng độ giữa đặc vụ Eliot Ness (Kevin Costner) và tên trùm Al Capone (Robert De Niro) tại Chicago những năm 1930. Cả hai bộ phim đều mang về cho ông đề cử Oscar, cùng các giải Grammy và Quả Cầu Vàng.

Với The Hateful Eight (2015), bộ phim của Quentin Tarantino đã mang về cho ông giải Oscar Nhạc phim Xuất sắc nhất, Ennio Morricone đẩy cao tính bạo lực qua việc đưa mọi nhạc cụ đến giới hạn của nó. Ông nói với The Guardian, chìa khóa để viết nhạc làm nền cho bạo lực là đẩy các nhạc sĩ đến giới hạn về thể chất và tinh thần. Bởi vì sự đau khổ của nhạc sĩ khi phải chơi theo cách đó cũng giống với sự đau khổ mà các nạn nhân của những cảnh bạo lực đang phải chịu đựng. Bản nhạc chứng minh Morricone là lựa chọn chuẩn xác cho bất cứ nhà làm phim nào, Pitchfork viết.

Ennio Morricone nói: “Làm việc với điện ảnh với tôi là trải nghiệm quý báu vì nó cho tôi cơ hội thử nghiệm các ý tưởng.” Không chỉ biến hóa giữa các thể loại, Ennio Morricone không ngần ngại kết hợp nhiều nhạc cụ khác nhau. Thực tế, The Independent chỉ ra, có rất ít nhạc cụ chưa từng xuất hiện trong các tác phẩm của Ennio Morricone.

Bất chấp sự đa dạng trong tác phẩm của mình, nhà soạn nhạc vẫn là một người theo chủ nghĩa truyền thống. Khi phải sáng tác, Ennio Morricone không ngồi bên đàn piano mà ngồi ở bàn làm việc với giấy bút. Ông chia sẻ có thể nghe thấy âm nhạc trong tâm trí và sẽ viết lại nó trên giấy.

Dù có sự hiện diện không thể chối bỏ trong điện ảnh Mỹ, Ennio Morricone chưa từng có ý định rời quê nhà Italy. "Tôi đã được đề nghị một biệt thự miễn phí ở Hollywood," ông nói với BBC. "Nhưng tôi đã nói, ‘Không, cảm ơn, tôi thích sống ở Rome.’" Ông thích tự đóng mình trong ngôi nhà ở Rome để sáng tác, nhiều khi lên tới 20 bản nhạc một năm.

Niềm đam mê không mệt mỏi và đạo đức nghề nghiệp của ông đã dẫn đến một di sản âm nhạc phi thường suốt một sự nghiệp lâu dài. Ông cũng đã truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ nghệ sĩ trong nhiều thể loại từ rock, hip-hop đến heavy metal và electronica. Rapper Jay-Z đã lấy nhạc nền của The Ecstasy of Gold từ phim The Good, the Bad and the Ugly cho ca khúc Blueprint 2 của anh, trong khi các ban nhạc từ Muse, Massive Attack đến Avenged Sevenfold đã trích dẫn tầm ảnh hưởng của ông lên âm nhạc của họ. Nhóm Metallica đã mở màn mọi buổi diễn bằng nhạc của ông từ năm 1983; trong khi nhóm Ramones từng dùng nó để kết lại buổi diễn.

Về âm nhạc của mình, Ennio Morricone khiêm tốn viết: “Tôi muốn nghĩ rằng tôi sẽ có một nhánh riêng trong lịch sử âm nhạc, một minh chứng mình đã được chấp nhận.” Theo cây bút Tim Jonze của The Guardian, âm nhạc của Ennio Morricone không chỉ góp phần làm nên hàng trăm bộ phim vĩ đại, mà còn trở thành nhạc nền cho vô số cuộc đời thật qua những giai điệu bất hủ đi vào lòng người.

Bài đã được biên tập được đăng trên VnExpress ngày 09/07.